風籐1纏掛傀儡山2,山前山後陰且寒。怪石叢箐3巨龜臥4,橫根老幹修蛇盤。呦鹿成群覓仙草5,捷猿結伴尋甘泉6。蕉葉為廬竹為壁,松皮作瓦棕作椽7。中有毛人8聚赤族9,喧作鳥語攀雲端10。黔面文身11喜跳舞,唐人頭顱漢人奸12。或言嬴秦遣徐福13,或言零丁洋販船14。或言雲南梁王後15,或言日本荷蘭傳16。不識不知竟太古17,以似以續為葛天18。薙髮19輸餉歸王化20,女則學織男耕田。人生大欲先飲食,此輩喜見漢衣冠21。我朝輿圖軼千古22,梯山杭海23暨極邊。天之所生地所載24,幾希25禽獸誠可嘆。吁嗟乎。此亦窮黎無告者26,聖人仁政懷與安27。
【題解】
本詩為七言古詩,收入《全臺詩》第肆冊。清代文獻上對臺灣原住民的分類最普遍將其畫分為熟番、歸化番及生番。生番一詞,在清代臺灣地區蓋指未納稅、未服勞役、未受漢人教化的臺灣原住民族。清代治理臺灣之初對於居住於內山的原住民採取劃界隔離的政策,本意使原漢相安。因此,也局限了對於居住內山原住民認識。從明陳第〈東番記〉開始就知道臺灣山內中居住了多種的原住民族。康熙間來臺的郁永河亦言:「深山野番,種類實繁,舉傀儡番以概其餘。」將傀儡番為生番之代詞。經歷清初至中葉百餘年的光景,道光15年(1835)柯培元創作本詩,內容書主要反映當時對於宜蘭內山生番認識,首先呈現內山生番原始的生活情狀,繼而書寫生番的形貌與紀錄臺灣原住民的幾個來源傳說,續而反映生番生活與漢文接觸的情況,詩末則流露出對內山原住民的哀憫之情。
【作者】
柯培元(?-?),字復子,號易堂。山東歷城人。清嘉慶間舉人。善詩文,精金石。道光15年(1835)任噶瑪蘭廳通判,僅一月即去。離臺後纂成《噶瑪蘭志略》十四卷,記事止於道光15年(1835),約十二萬餘字,記錄詳瞻。
【注釋】
1. 風籐:胡椒科,木質藤本,莖匍匐,有毛或光滑。葉平面式互生。常爬升在闊葉樹幹上,僅僅繞在樹幹的四周,並逐漸往上爬升。年老的風藤其枝葉即使已經攀到樹幹頂,還會往大的分支繼續伸展,生命力甚強。
2. 傀儡山:本指傀儡番所居之山區,位於清代鳳山縣東。清代常以傀儡番為生番,此傀儡山借指生番所居之山區。
3. 怪石叢箐:怪石嶙峋,石頭多且奇形怪狀;叢箐,竹木叢生的地方。
4. 巨龜臥:指龜山島,龜山島一名龜山嶼,位於宜蘭東方約十公里之海域,為孤懸於海中之火山島嶼,外貌酷似浮龜而得名,今屬宜蘭縣頭城鎮所轄。
5. 仙草:神話傳說中具有特殊效力的草。
6. 甘泉:滋味甜美的泉水。
7. 椽:架在桁上用以承接木條及屋頂的木材。
8. 毛人:身上長滿長毛的怪人。
9. 赤族:赤裸之人。
10. 喧作鳥語攀雲端:喧作鳥語,指番語;攀,依附;雲端,高聳入雲的山中。
11. 黔面文身:臉及身上的刺青,此指生番的狀貌。
12. 唐人頭顱漢人奸:生番有馘首的風俗,指其中漢人的頭顱乃多為被殺的奸民。
13. 或言嬴秦遣徐福:據《史記》「秦始皇本紀」記載,秦始皇希望長生不老。秦始皇28年(前219年),徐氏上書說海中有蓬萊、方丈、瀛洲三座仙山,有神仙居住。於是秦始皇派徐巿率領童男童女數千人入海。此句,有傳說臺灣原住民是秦始皇派遣徐福尋仙的後代。
14. 或言零丁洋販船:《臺灣雜記》:「土番種類,有自海舶飄來及宋時零丁洋之敗遁亡而至者」。此亦為傳說原住民的由來。
15. 或言雲南梁王後:《明史•雲南土司傳》:「明洪武十四年,大軍至滇,梁王走死」。此傳說臺灣原住民乃為雲南梁王的後代。
16. 或言日本荷蘭傳:又有傳說臺灣原住民其來自日本、荷蘭諸國。
17. 太古:上古時代。
18. 為葛天:葛天氏,傳說中的上古帝王,其治世不言而信,不化而行,是遠古社會理想化的政治領袖人物。為葛天,亦指原住民如同上古之民。
19. 薙髮:滿清入關後,對漢人頒布的剃頭留辮的法令。
20. 輸餉歸王化,生番歸化納鹿皮餉。
21. 漢衣冠:衣冠,衣服和帽子。此指漢文化。
22. 輿圖軼千古:輿圖,版圖;軼,超過、超越,千古:比喻版圖超越古代前所未有。
23. 梯山杭海,梯山航海,翻越山嶺,渡過海洋;極邊,極東之邊地。此指臺灣。
24. 天之所生地所載:天然所成就的事物。形容人或事物彼此配合得體,渾然天成。
25. 幾希:相差不多;禽獸,此言生番;誠可嘆,足以感嘆、嘆息。
26. 窮黎無告者:窮黎,百姓、民眾;無告,窮困痛苦無處投訴。
27. 懷與安:懷,安撫,以德安撫;安,安居樂業。
【延伸閱讀】
1. 李丕煜〈傀儡番〉,《全臺詩》第壹冊。
2. 董正官〈蘭陽雜詠〉八首(生番),《全臺詩》第伍冊。
3. 吳性誠〈入山歌〉六首,《全臺詩》第肆冊。
(邵玉明)